Teknolojinin Engelliye Dokunan Kısmı

Öncelikle bu okuyacağınız satırların, engelliler ile alakalı araştırma yapması üzere görevlendirilmiş bir araştırmacı tarafından değil, 9 aylıkken başlayan bir tedavi ile gözlerini kaybetmiş bir teknoloji takipçisi görme engelli tarafından yazıldığını belirtelim.

Umarım daha tatmin edici bir yazı içeriği olur. Bu yazım teknolojinin engellilere dokunan kısmı ile ilgili birkaç önemli nokta içerecektir. Engelli açısından erişilebilirlik kavramı, görme engelli ve diğer engelli gruplarının günlük teknolojik cihazlardan bilgisayar ve telefonları nasıl kullandığı ve diğer teknolojilerin engellilere dokunan, olması gerekenlerini inceleyeceğim.

Temel cihazları nasıl kullanıyoruz

Öncelikle görme engellilerin telefon ve bilgisayar kullanımlarını ele almak yazının diğer kısımları için gerekli olacaktır. Biz görme engelliler telefon ve bilgisayar başta olmak üzere birçok cihazı yardımcı teknolojilerin eşliği ile kullanmaktayız.

Bu çözümler günümüzde yavaş yavaş ayriyeten eklenen hizmet olarak değil alınan paketlerin içerisinde yerleşik gelmektedir. Bu olguyu görme engelliler bazında incelediğimizde ilk önce karşımıza çıkan ekran okuyucu adı verilen yazılım türüdür. Bu yazılımlar klavyenin dolaşma yöntemleri olan yön tuşları, tab sihft+tab, ctrl+tab ve birçok yönlendirici tuş kombinasyonları; Mouse veya diğer işaretçiler ile ulaşılan metin ve metinler ile etiketlenmiş düğme, bağlantı, başlık gibi nesneleri seslendirilmek üzere; tts olarak adlandırılan yazılımlara gönderirler. Bu gelen metinler tts yazılımları aracılığı ile seslendirilirler.

Bir somut örnek verelim: Mesela Mouse’u hareket ettiriyorsunuz, Bir web sayfasının başlığına geldiniz; burada hemen seslendirilir.

Bu ekranda göstermeye çalıştığım ShiftDelete.Net ana sayfasında arama alanında olduğumdur. Mouse imleci arama odaklanmış durumda, bu alanın seslendirildiğini gösteren bir gölgelendirmede görebilirsiniz.

Netice itibari ile ekran okuyucu yazılımlar ulaşılan her nesneyi seslendirmeye çalışırlar. Bilgisayar ve telefon gibi cihazlar bu yazılımlar ile görme engellilerin kullanımına uygun hale getirilir.

Bunları kurmak işletim sisteminize program kurmaktan daha zor değildir; ancak elinizdeki cihazı ne kadar iyi kullandığınız ekran okuyucuya ne kadar hakim olduğunuz ile doğru orantılıdır.

Ekran okuyucular mevcut olan dolaşma hareketlerinin ekranda nesne aramak için yeterli olmaması nedeniyle; kendilerine özel ekranı inceleme fonksiyonları ve aynı türdeki (bağlantı, düğme, paragraf) nesneleri listeleme imkanı sunar.

Bir diğer unsur ise az gören görme engelliler için geliştirilmiş ekran büyütme yazılımlarıdır. Bu yazılımlar kendilerine özel hareketler ile sadece Mouse ile geldiğiniz veya dokunduğunuz alanı, aktif pencereyi veya otomatik olarak bazı bölgeleri büyütmenizi sağlar. Bu fonksiyonlar kişinin ihtiyacına göre sürekli değiştirilerek kullanılır. Bir yazı okurken işaret ettiğiniz alanı büyütmek isterken, internet sayfasında pencereyi büyütmeyi tercih edebilirsiniz. Bu teknolojilerin kullanımı ekran okuyuculara göre daha kolay ve sezgiseldir.

Her iki grupta da piyasada kolayca bulunabilen, birçok fonksiyona sahip olan yazılımlar mevcuttur. Ekran okuyucu grubunda Açık kaynak kodlu bir alternatif dahi mevcuttur. Bu tür çözümler özel birkaç düzenleme sağlandığında görme engelli bireyin bilgisayarı, telefonu ve diğer herhangi bir cihazı kullanmasını sağlar. Örneğin: Ben ekran okuyucu ile kullandığım bilgisayarımda bu makaleyi yazıyorum. Programcı, editör, internet radyolarında program sunanlar, özel ve devlet kurumlarında kendilerine verilen görevleri başarı ile yapanından tutun; uzaktan eğitim programlarından faydalanan ve bu alanda eğitim verene kadar mevcuttur.

Bilgi çağına ayak uydurulduğunda günlük hayat görme ve diğer engele sahip engelliler için daha rahattır. Barkod tabanlı etiketleme teknolojisi ile ilaç, baharat, kitap gibi her türlü nesneyi etiketlememiz mümkün. Bilgisayar Kullanımımız daha çok klavye ağırlıklı olsa da, bazı gruplar Mouse ile kullanmayı tercih etmekte, şu günlerde ise gelişen teknolojiye ayak uydurarak dokunmatik ekran da kullanmaktayız.

Dokunmatik ekranda işler biraz daha sanallaşıyor. Bunu elimizle bir şeyi arayıp tıklama mantığı olarak görmemiz mümkün. Parmağımızı ekranda gezdirerek öğeleri bulup tek tıklama yerine çift tıklayarak onu etkinleştiriyoruz. Kaydırma hareketleri ve diğer kontroller, çoklu dokunmatik ekranlarda mümkündür; Çünkü bu hareketler 2 veya 3 parmak ile yapılır.

Son olarak ise yardımcı ürünler grubundan Braille ekranı ele almam gerekir. Braille ekran görme engellilerin okuma yazma da kullandığı Braille alfabesini kullanarak çıktı veren bir cihazdır. Ekran okuyucu yazılımın tts (sentezleyici, ses motoru) gönderdiği yazının Braille ekrana göndermesi sonucunda kullanılır.

{pagebreak::1}

Erişilebilirlik kavramının engelliler için anlamı

Erişilebilirlik, bir şeye farklı yönlerden ve yollardan ulaşılmasının mümkün olmasını karşılayan bir kavramdır. Burada lügat anlamından çok günümüzde kullanılan kavram anlamı daha önemli olduğundan böyle yazdım.

Buna bir örnek olarak: Windows üzerinde bir fonksiyonun hem cmd, hem de power Shell scriptleri hem de grafiksel arayüzden kullanılabiliyor olmasını gösterebiliriz. Bu kavramın engelliler için anlamını açıklamak gerekir.

Az önce yaptığım açıklamaya uygun olarak bir şeye ulaşabilmeyi karşılar. Bura da sayfalarca yapılacaklar listesi sunmak çokta mümkün değil.

Olması gerekenler sağlandığında zaten herkes için faydalanılması mümkün bir hizmet sunulmuş olur. Öncelikle karşılaşılan birkaç sorunu burada yazmam gerekir; zira bunların çözümlerinin basitliği ve uygulanabilirliği; sonuçta faydaları dikkatinizi çekmeli. En azından yapmaya çalıştığım tamda bu. Birkaç sorun listesine dahil edebileceklerim:

1- Metin açıklaması bulunmayan; ancak görsel anlamlı grafikler. Örneğin: ayarlar yerine İngiliz anahtarı, açma kapama fonksiyonu yerine kaydırma sürgüsü gibi.

2- Standart metin karakterleri yerine grafiksel biçimlendirilmiş renkli karakterler. Örneğin: Renkten renge giren bir merhaba dünya yazısı.

3- Altına açıklaması yazılmamış bir fotoğraf.

4- Başlık, paragraf gibi bölümlendirilmemiş web sayfası ve metinler.

5- Gerçek metin yerine fotoğrafı çekilerek oluşturulmuş belgeler.

Özetle yukarıdaki sorunlar günlük hayatta sıklıkla karşılaşılan sorunlardır. En azından görme engelliler için bunları başlıca problem olarak gösterirsek, çözümü çokta zor değildir. Bunları sağlamak aslında görselliği bozmayacağı gibi bu ve benzeri düzenlemelerin görme ve diğer engellilerin çalışma alanlarında yapılması her türlü kazanım olacaktır.

Çalışma ortamında diğer çalışma arkadaşları ile görev paylaşımı yapabiliyor olmak; herkes ile aynı anda aynı kitabı okuyor olmak; gerektiğinde istediği donanımı, yazılımı ve sistemi kullanabiliyor olmak erişilebilirlik kavramının engellilerin hayatında bulduğu karşılıktır.

Örneğin: Yukarıda belirttiğimiz sorunlardan biri olan grafiksel nesneler gene de kullanılabilir; ancak bunların metinsel etiketleri sıklıkla kullanılan programlama dillerinin fonksiyonları arasındadır. Yapmanız gereken çoğunlukla fazladan bir parantez içerisine tırnak içerisinde ayarlar veya ileri yazmaktır.

Bu tip düzenlemelerin yapılmaması özellikle şu günlerde anti virüs programlarının kullanımını imkansız hale getirmektedir. Başlıklar ve paragraf gibi biçimlendirilmiş metin ise ekran okuyucunun belli türdeki nesnelere atlama veya listeleme fonksiyonu kullanılarak web sayfası ve metinleri okumayı kolaylaştırır. İçerik editörlerini daha az uğraştıracağını tahmin ettiğim video içerisine gömülmüş bir alt yazıdan çok srt biçiminde metin tabanlı alt yazıların olması, bir görme engellinin belki bir film DVD’sini geliştirilecek ve hali hazırda olan teknolojiler ile eş zamanlı olarak izlemesini sağlayacaktır.

Günlük hayatta sıklıkla kullanıyor olmamız nedeniyle dokunma ve fiziksel algı yetimiz gelişmiştir. Grafiksel 2 boyutlu resimler veya işaretler yerine el ile dokunulduğunda hissedilebilen 3 boyutlu baskılar herkes için daha anlamlı olabilir. Özellikle yönlendirici  okları elimiz ile; çoğunuzun fark etmiş olduğu sarı takip çizgilerini bastonlarımız ile takip ederek hareket yönlerini tayin etmemiz mümkündür.

Aslında yol algısı aynıdır. Normalde yolu tabelalar, oraya özel olan şu yada bu dükkan gibi belirteçler ile belirlerken, biz görme engelliler oraya özgü olan zemin hissiyatı, ses ve koku ile sağlar; takip unsurları ile yönümüzü buluruz. Bunun teknolojideki karşılığı ise küçük açıklamalardır. İndirmek için tıklayın tarzı açıklamalar her yerde kullanılır ve kullanılmaya devam etmesi bizim içinde önemlidir.

Birçok kişi engelliler ile alakalı çalışmalar yapar ve bunları gayet iyi niyetlilik ve gururla sunar. Gel gelelim sunumda kullandığı slaytlarda bolca resim ve metin kullanmıştır ve bu metinlerde ne yazdığı ve resimlerde ne olduğunu betimleyecek bir Allah’ın kulu yada iyi bir seslendirmen arkadaşımızın ses kaydı yoktur.

Daha da kötüsü ne oluyor diyebileceğimiz bir arkadaşımızda yanımızda yoktur. O zaman görme engelli sadece iyi seçilmişse sevdiği bir müziği dinler. Burada yapılacak oldukça basittir aslında. Bir fotoğraf koymuşsan sunuma onun açıklamasını da ses dosyası olarak ekler yada sunum sırasında seslendirir ve metinlerini okursan herkese dinletmiş ve izletmiş ayriyeten bu sunumu paylaştığında da görme engelliye boş dosyalar göndermemiş olursunuz. Bunu teknolojik hizmetlerde sunmak mümkündür.

Mesela bir web sayfası yaptık. Buraya da logonun hemen altına logonun betimlemesini ve o logonun geçtiği her yere bu şu logodur açıklamasını koyduk. İşte, bu bile size gerçekten tam not verilmesini sağlayacak bir unsurdur.

Elbette engelliler camiası görme engellilerden ibaret değildir. Teknolojinin aktif kullanımı tüm engel gruplarının hayatını günlük hayatta, iş hayatında ve eğitim de olumlu yönde etkilemektedir.

Metinsel açıklamalar işitme engellilere, giriş ekranlarının kolay kullanılması ve dokunmatik ekran teknolojisinin bizzat kendisi farklı engel gruplarının faydasına hizmetler sunmaktadır. Örneğin dokunmatik kontroller fiziksel olarak bastırma güçlüğü çekenlere fayda sağlar.

Bir tuhaf durumdan bahsedeyim mi? İşitme engelliler alt yazı olmadığından Türk filmlerini, görme engelliler alt yazıları okuyamadığı için yabancı filmleri izleyemezler. Bunlara çözüm geliştirilmiştir; ama erişilebilirlik kavramına uyan bir çözüm önerisi şu olabilir: Bir akıllı telefon uygulaması ile filmdeki sesten uygun konum algılanıp alt yazısı tts ile seslendirilebilir.

İşitme engelliler için ise Filmdeki konuşmaları otomatik olarak yazıya çevirecek bir uygulama olabilir. Erişilebilirlik kavramını karşılayan asıl çözümlerin niteliği, onları erişilebilirliğe uygun yapan şey: ben burada görme engelliler için alt yazı okuma cihazı veya işitme engelliler için alt yazı oluşturma makinesi diyebilirdim; ancak önemli olan burada hali hazırda olan sisteme entegre olması ve herkes tarafından erişilebiliyor olmasıdır. Erişilebilirlik çözümleri, mevcut teknolojilerin farklı şekillerde bir araya getirerek var olan sorunları çözmeye yönelik çözümlerdir.

Bir soru: Kaçınız normalde kullanmak üzere aldığınız telefon, bilgisayar gibi bir cihaza herkes ile aynı parayı verip; ekstra olarak sırf engelli olduğunuz için almak zorunda olduğunuz yazılımlara para vermek isterdiniz?

İşte burada erişilebilirliğin standartlaştırılması konusu da ortaya çıkıyor ki buda erişilebilirlik kadar önemli bir mevzu diyebilirim. Aldığınız cihazı veya hizmeti aldığınız andan terk ettiğiniz ana kadar ekstra bir yardıma ihtiyaç duymaksızın kullanabiliyor olmak bu alanın oluşmasına sebep ihtiyaçtır.

Mesela bir mağazadan telefon aldınız, eve geldiğinizde onu nasıl kullanmaya başlayacağınız ile alakalı sorunlar çözülmüş olmalıdır. Mesela şöyle yapsam ekran okuyucuyu açarım gibi bir bilgi. Somut örnek: Bir iPhone’u aldınız, kutudan çıkardınız, açmak için güç tuşuna basın, 10 15 saniye sonra home tuşuna 3 kez basın voice over ile telefonu kullanabilirsiniz.

Çarpıcı olanı: kurulumdan kullanıma kadar. Çeşitli yol ve yöntemler farklı cihazlarda bulunmasına rağmen bunların atlandığı cihazların sayısı maalesef olan cihazlardan çok çok daha fazla. Cihaz tanıtım ve incelemelerinde erişilebilirlik konusu da ihtiyaç dahilindedir.

Neticede bu tip içerikler sizin cihazı alıp almamanız gerektiğine karar vermenize yardımcı olur; ancak bu içerikler güncel olmadığında bizim yazı tura atmamız gerekir. Çok yoğun grafikli ve metin açıklaması bulunmayan arayüzler ve kontroller, Sabit bir sistem kaynağı gerektiren ekran okuyucu ve diğer yardımcıların çalışmasını zorlaştırdığı gibi onların görevlerini yapamamasına da neden olmaktadır.

Örneğin çok sevdiğiniz bir mesajlaşma uygulamasında gönder düğmesini bulamamanız yada o etiketsiz olduğu için her girip çıktığınızda ona düğme denilmesi ne kadar sinirinizi bozardı değil mi? İşitme engelli arkadaşlar içinde en önemli farklı senaryolara cevap veriyor olması gerekir. Örneğin: üretilen bir cihazın ses yayıyorsa işitme cihazına bağlanarak sesi doğrudan kişinin kulağına vermesi kullanıcıyı o kadar mutlu eder ki.

Toparlayacak olursak; erişilebilirlik kavramının herkes ile eş zamanlı olarak aynı şeyi kullanabilmek olduğunu; Bunların izole edici teknolojiler yerine var olan sistemlere entegre edilmiş olması işin doğasına daha uygun olduğunu söyledik.

{pagebreak::2}

Diğer teknolojilerin engellilere dokunan yanları

Erişilebilirlik kavramını işlerken, üzerine vurgu yapmaya çalıştığımız konu, var olan sistemlerin içerisine entegre olmuş bir geliştirmenin daha anlamlı olduğunu söylemiştim. Bu iş için aslında tekerleği yeniden icat etmeye gerek olmadığını, sadece tekerleği iyi bir arabaya takıp yürütebileceğinizi anlatmaya çalışacağım bu bölümde.

Günümüzde programlama dilleri ve açık kaynak kodunun daha çok kabul görmesi bir çok şeye zemin hazırladı. AMD’nin donanıma açılan kapıları, sürücüler ve grafik işlemcisinin kodlamasını açık kaynak koduna çevirdiğini duyurması bu alanda patlayan en güncel bomba.

Open GPU teknolojisi. Bu da var olan teknolojilerin daha çok kullanım alanı bulmasını sağlamakta. Size çok basit bir örnek: Bir görüntü modelleme teknolojisini selfie uygulamasına entegre ettiniz, bu farklı kaynaklardan kişi bilgisi toplamakta.

Burada çektiğiniz fotoğrafın şu kişiler ile şu tarihte çekilmiş fotoğraf diye ayrıntı kısmına yazı eklemeyi başarırsanız bir görme engelliyi o kadar mutlu edersiniz ki. Aslında görüyorsunuz ki yapılması diğerlerini yapmaktan zor olmayan bir takım öneriler farklı amaçlarla üretilmiş olan teknolojileri bir araya getirerek daha farklı bir alana süper bir şekilde hizmet vermeyi sağlıyor.

Patenti alınmış bir iki teknolojiden bahsetmeye bir sakınca görmüyorum.

NFC ile etiketleme. Burada NFC çipi içerisinde bulundurduğu bilgiyi alıcı cihaza aktararak etiketleme imkanı sunuyor. Mesela masalarda restoran menüsü, ürün reyonunda ürün fiyat bilgisi. İhtiyaç olan sadece çip içerisine verilmek istenen bilginin yerleştirilmiş olması.

Engelsiz Android ekibinin NFC tabanlı akıllı etiketleme projesi örnektir.

Barkod tabanlı etiketleme sistemi ise benzersiz barkodlardaki etiketleri bir baharat şişesine yapıştırarak bir uygulamanın hafızasına etiketi ve bu bir karabiberdir gibi bir örnekle başlayıp çoğaltabileceğimiz kullanım alanları bulunan.

Hatta bu alanda geliştirilmiş yazılımlar ve sistemler ile, kitap, dergi gibi basılı materyallere baskı öncesinde küçük etiketler ekleyerek kitabı sadece etikete telefonu tutarak okumayı sağlayacak nitelikte bir teknolojidir.

İyi bir eşleştirme teknolojisi ile sesli betimlenen filmleri sinemada herkes ile aynı anda izlemek mümkündür. Yazılım filmin belli belirteçleri ile konumu saptayıp ilgili konumdan sesli betimleme dosyasını çalmaya başlar.

3D baskı teknolojisi ile daha çok dokulu ve hissedilebilir işaret, nesne ve içerikler üretmenin maliyeti düşmüştür. Üstelik brezilyada bir kadın doğum doktoru, görme engelli hastası için,bebeğinin ultrason fotoğrafını 3D olarak bastırıp hediye etmiştir. Göremediğiniz için varlığını sadece hissettiğiniz bir şeyin neye benzediğini dokunarak hissetmenin nasıl bir mutluluk ve ne kadar uygulanması mümkün bir şey olduğunu görmeniz mümkün.

{pagebreak::3}

MathML ile hazırlanmış matematiksel metinleri biz görme engellilerin mevcut teknolojiler ile okuması mümkündür. Bu alan birçok mathml yorumlayıcı girer ve editör yorumlayıcı işbirliği ile kullanımı mümkün hale gelir.

Ocr kullanılarak yazılmış yazılımlar ile basılı materyallerin büyük bir kısmını okumamız mümkündür. Bu alanın bazı problemleri bulunmasına rağmen gene de bazen hayat kurtarıcı olabiliyor. Bu sorun ise bu yazılımların geliştirici ekiplerinde Türk mühendislerin bulunmaması, Türkçe tanıma algoritmasının rezalet olmasına sebep oluyor.

Söz konusu uygulama knfb reader App Store ve üzerinde mevcut.

Uygun düzenlemeler ile birçok yazılım, donanım, hizmet engelli engelsiz herkesin ortak kullanımına açılabilir. Günümüzde bu tip düzenlemelerin uygulanabilirliği oldukça yüksektir.

Zaten var olan teknolojiler yeniden oturup maliyet yapmaya gerek duymayacak kadar güçlüdür. Alan içi yönlendirme teknolojisinin var olan çözümler ile nasıl sağlanacağını sorsam eminim birçok cevap bulunacak. İşte bu çözümlerde tek elleşmeyi engelleyeceği için altından daha değerlidir. Bu kadar yazdık, belki de buraya gelene kadar başını unutmuş olabilirsiniz.

En iyisi ben söylediklerimi kısaca toparlayayım. Engelli bireyler mevcut olan teknolojilere çoğunlukla yardımcı çözümler ile ulaşır. İşitme engellinin işitme cihazı, görme engellinin zemini taramasını sağlayan bastonu, Ekran okuyucu ve büyütücü yazılımlar bu yardımcı araçların başında gelir.

Erişilebilirlik kavramı ise, engellilerin de var olan şeye erişimini engellemeyecek düzenlemelerin uygulanmasını kapsar. Çoğunlukla mevcut çözümlerin yerinde uygulanması yeterlidir. Teknoloji engelliye her alanda dokunur ve gereken yapıldığında engellilerde teknolojiyi başkalarının hayatına dokunmak üzere geliştirebilir. Umarım bu yazım engellilerin teknoloji ile ilişkisini açıklamıştır.

Yazan: Olcay Aşçı

:: Teknolojinin engelleri yenebileceğini düşünüyor musunuz?