Tüm dünyayı 2020 yılında teslim alan koronavirüs ya da daha doğru bir deyişle, bu virüsün neden olduğu Covid-19 hastalığı, hayatlarımızı hiç olmadığı kadar değiştirdi. Özellikle Almanya’da yaşayan Prof. Dr. Uğur Şahin ve eşi Dr. Özlem Türeci tarafından geliştirilen BioNTech koronavirüs aşısı, tüm dünyada öne çıkmış görünüyor.
Türkiye’de de Çin menşeli SinoVac koronavirüs aşısı, ilk önce Sağlık Bakanı Fahrettin Koca’ya ve Bilim Kurulu üyelerine vuruldu. Daha sonra Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan‘da aşı vuruldu ve zorunlu olmayan aşı için halkı aşı vurulmaya davet etti.
Koronavirüs aşısı için öne çıkan aşılar ve başarı oranları
Sizler için dünyada öne çıkmış önemli koronavirüs aşısı türlerinin etkilerini ve çalışma prensiplerini bir araya getirdik. Peki ama Rusya, Çin, ABD, Almanya ve İngiltere tarafından geliştirilen koronavirüs aşıları arasında nasıl farklar var?
Dosyamızda, son dönemde etkinlik oranı ile tartışılan Çin menşeli SinoVac aşısı için ortaya çıkan sonuçların aslında neyi ifade ettiğini de anlatmaya çalıştık.
BioNTech/Pfizer koronavirüs aşısı
Koronavirüs için ilk yapılan başarılı aşı çalışmalarından biri Almanya tarafından gerçekleştirildi. İlk zamanlar hangi şirketin geliştirdiğini bilmediğimiz bu aşı için eski ABD Başkanı Donald Trump bile devreye girmiş ve aşının ABD’ye satılmasını istemişti. O dönemde Almanya bu teklifi sert bir şekilde geri çevirdi.
Ancak bu aşı bugün göğsümüzü kabartan BioNTech aşısı değildi. Bugün halen faz 3 çalışmaları devam eden, CureVac firması, aslında ilk başarılı mRNA aşısını geliştiren firmaydı.
Daha sonradan sahiplerinin Türk kökenli olduğunu öğrendiğimiz BioNTech firması ön plana çıktı. Prof. Dr. Uğur Şahin ve Özlem Türeci, ilaç devlerine göre çok daha küçük bir laboratuvarda, BioNTech aşısını geliştirdi.
Dünyanın en büyük ilaç şirketlerinden biri olan Pfizer ile BioNTech‘in yolları ilk defa 2018 yılında grip aşısı geliştirmek için kesişti. İki firma arasında ortaya çıkan bu birliktelik, koronavirüs aşısı geliştirmek için de iki şirketin beraber hareket etmesini sağladı. Aşı için ilk çalışmalar 2020 Ocak ayında yani tam bir yıl önce, Çin’de koronavirüs vakaları artmaya başlayınca başladı.
Peki ama ABD, İngiltere ve Avrupa Birliği (AB)’nden ilk onay alan aşı olan BioNTech aşısı nasıl özelliklere sahip?
BioNTech aşısı başta olmak üzere mRNA aşısı nedir, nasıl çalışır?
Son olarak Time kapağına da çıkan iki Türk bilim insanı Uğur Şahin ve Özlem Türeci tarafından geliştirilen ilk başarılı koronavirüs aşısı, aşı teknolojisinde ilk defa denenen mRNA teknolojisiyle üretildi.
Aslında bu teknolojiyle üretilmiş ilaçlar olmasına karşın, şimdiye kadar kullanılan aşı teknolojilerine göre çok farklı bir çalışma prensibi var.
Peki ama BioNTech tarafından geliştirilen mRNA aşısı nedir, nasıl çalışır? Hem BioNTech hem de ABD’de geliştirilen Moderna, mRNA aşı teknolojisini kullanıyor. Ancak bu teknoloji yeni değil ve ilk defa 1990 yılında denenmeye başladı.
İlk zamanlar fareler üzerinde denenen teknoloji, farelerde aşı inflamasyon yani bağışıklık sisteminin fazla çalışmasına ve farelerin ölümlerine neden olmuştu.
BioNTech araştırmacısı Drew Weismann ve Katalin Karikó tarafından 2010 yılında alınan bir patent ile birlikte, mRNA aşıları nedeniyle bağışıklık sistemini fazla çalıştırılmasının da önüne geçildi. Bunu sağlamak için üretilen sentetik RNA, özel bir yağ tabakasıyla kaplandı. Bu özel tabaka bağışıklık ssiteminin aşırı tepki vermesini de önleyecek yapıda.
Aslında bugün BioNTech başarısını konuşmamızın sebebi de bu teknolojiden kaynaklanıyor. Geleneksel aşılara göre çok daha kısa sürede üretilebilen mRNA aşıları, virüsün protein üretmek için kullandığı RNA’nın sentetik bir versiyonunu üretiyor.
Bu sentetik RNA, bağışıklı sistemini kandırarak, koronavirüs genetik kodunun karşısında vücudun bağışıklık kazanmasını sağlıyor.
BioNTech aşısı ve başarı oranı
Son yapılan mutasyonlu virüs denemeleri de BioNTech aşısısının başarısını tescilledi. İngiltere ve Güney Afrika dışında, dünyada görülen 16 değişik koronavirüs mutasyonuna karşı da BioNTech aşısı başarı göstermiş durumda.
BioNTech aşısı, faz 3 ön çalışmalarını tamalayan üç aşıdan biri. Diğer bazı Avrupa ve ABD kaynaklı aşılar üçüncü faz çalışmalarına devam etmelerine rağmen, bir çok gelişmiş ülke bu aşılar için ön siparişlerini vermiş durumda.
Faz 3 çalışmaları, aşının uzun zamanlı etkilerini de içeriyor olsa da, DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) koronavirüs salgını için faz 3 aşamasında yüksek sayıda denekte aşının denemesini ve acil kullanım izni alması için yüzde 50 etki göstermesini yeterli buluyor. BioNTech aşısı ise iki dozda yüzde 95 etki gösteriyor ve bağışıklık sağlıyor.
Ancak mRNA aşılarının başarı oranları yüksek olsa da, saklama koşulları anlamında diğer aşılara göre dezavantajlı konumdalar. BioNTech aşısı -70 derece, Moderna aşısı ise -20 derecede bozulmadan saklanabiliyor. BioNTech aşısı 21 gün arayla iki doz halinde uygulanıyor. Moderna aşısı için uygulanan iki doz ise 28 gün arayla uygulanıyor.
Aşı dozlarının bu kadar uzun süreyle vurulması ise, ilk doz sonrası vücudun antikor üretme süresinden kaynaklanıyor. Bağışıklık sisteminin etkin antikor sayısını arttırmak için ikinci doz yapılıyor ve daha kalıcı bir koruma sağlanması planlanıyor.
mRNA aşı fiyatları ise şu şekilde:
– BioNTech aşısı fiyatı doz başına 19,5 dolar, iki dozda ise 39 dolar şeklinde.
– Moderna aşısı ise doz başına 25-37 dolar gibi bir aralıkta. İki doz şeklinde uygulanan aşı 50-74 dolar fiyata sahip.
Moderna aşısı da, yüzde 90 üzerinde bir başarı oranına sahip. Şu an için hem Moderna hem de BioNTech aşısı birçok ülke tarafından sipariş edilmiş durumda.
Hatta Kanada,verdiği ön siparişlerle her vatandaşına 10 aşı yapabilecek aşı kapasitesine ulaştı. Hindistan ise 2 milyar 200 doz ile en çok aşı siparişi veren ülke durumunda. Tabii ki sipariş edilen bu aşıların henüz tamamı faz 3 çalışmalarını tamamlamış değil.
Aşının yan etkileri ise, baş ağrısı, yorgunluk, titreme, ateş, mide bulantısı, kas ve eklem ağrısı olduğu firma tarafından açıklanmıştı. Diğer koronavirüs aşılarının da benzer yan etkileri olduğunu hatırlatalım.
Viral vektör aşıları: AstraZeneca, Sputnik V ve Johnson & Johnson
Viral vektör aşıları için, geleneksel inaktif aşıların biraz daha geliştirilmiş hali diyebiliriz. Bu aşı türünde virüsün genetik kodunun bir kısmı başka bir virüs üzerinde taşınıyor ve vücudun bu hastalığı tanıması sağlanıyor.
Ancak viral vektör aşılarının en büyük sıkıntısı, bağışıklık sisteminin taşıyıcı virüse saldırıp ona göre savunma geliştirebilmesi. Bu ender görülen durum, aşının başarı oranını da etkiliyor.
En ucuz koronavirüs aşısı: AstraZeneca
Özellikle AstraZeneca aşısı, hem en ucuz hem de normal bir buzdolabında bile bozulmadan uzun süre kalabilen bir yapıya sahip. Aşı maliyetlerini azaltmak isteyen ülkelerin ilk tercihi genelde AstraZeneca oldu.
Aşının tek dozunun yüzde 90, iki tam doz uygulamada ise yüzde 62 ile yüzde 90 arasında koruma sağlaması ise kafa karışıklığına neden oldu.
Şu an için Oxford aşısı için yarım dozluk iki ayrı doz uygulaması yapılıyor. Ancak aşının ucuz olmasına karşın, faz 3 denemelerinde ortaya çıkan bu durum, güveni de biraz sarsmış görünüyor. Ancak iki dozda yaşanan bu farkın özellikle aşının doz uygulamasında yaşanan farklılıklardan ileri geldiği düşünülüyor. Yine AstraZeneca aşısı da 28 gün arayla uygulanıyor.
Buna karşın hem ABD Federal İlaç Dairesi (FDA) hem de DSÖ, koruma için yüzde elli korumanın yeterli olacağını açıkladı. Koronavirüs aşısı doz başına 3 dolar fiyata sahip. Yani iki dozda toplam 6 dolar gibi bir maliyetiyle en ucuz koronavirüs aşısı konumunda.
Tartışmalı koronavirüs aşısı: Sputnik V
Koronavirüs salgını sonrası, aşı çalışmalarına başlayan gelişmiş ülkeler arasında Rusya, ilk başarılı aşıyı geliştiren ülke olarak ön plana çıktı. Ancak hem Çin aşıları hem de Rusya aşısı Sputnik V, batı medyası tarafından güvenilmez bulundu.
Koronavirüs aşıları arasında, üçüncü faz ön sonuçlarını ilk yayınlayan aşı olan Sputnik V, yüzde 93 gibi bir başarı oranına sahip. Uzun zamandır güvenilmeyen aşı, vektör aşılar arasında AstraZeneca ile birlikte düşük maliyeti ve kolay saklanabilmesi açısından öne çıkıyor.
Oxford/AstraZeneca aşısı özellikle başarı yüzdesiyle kafaları karıştırmıştı. New York Times Muhabiri Andrew Kramer’in Sputnik V aşısı yaptırması, Flipinler, Bolivya, Sırbistan gibi ülkelerin Sputnik V tercihi yapması ise aşıya olan güveni artıracak gibi görünüyor.
Yine Hindistan’da 100 milyon doz Sputnik V aşısı sipariş etmiş durumda. Sputnik V koronavirüs aşısı ise 10 dolar tek doz fiyatına sahip. Sputnik V ‘nin iki dozu için de 21 gün ile 28 gün arasında bir süre içinde yapılması tavsiye ediliyor.
Özellikle Rus bilim insanlarının, aşının 2 yıl koruyacağı gibi bir açıklama yapmış olması da, Sputnik V aşısını ilginç kılıyor. Rus aşısı, diğer vektörel geleneksel aşıların aksine iki doz için farklı vektörler kullanıyor. Rus bilim insanları, aynı vektörleri iki dozda kullanımının başarı oranını azalttığı görüşünde.
Johnson & Johnson aşısı tek dozla gelebilir
Johnson & Johnson aşısı ise henüz faz 3 çalışmalarına yeni başlamış bir aşı. Ancak yeni ortaya çıkan bilgilere bakılırsa, ABD firmasının geliştirdiği viral vektör aşısı, şu an için tek dozda yüksek bağışıklık sağlıyor gibi görünüyor.
ABD, Avrupa ve Kanada tarafından ön siparişi yapılan aşı eğer başarılı olursa koronavirüs aşılanması için de kritik bir öneme sahip olacağa benziyor.
Aşının henüz faz 3 çalışmaları yeni başlasa da, gelecek ay bu çalışmaların son bulması ve başarı oranının açıklanması bekleniyor. Şu an için bu çalışmalar yapılmadığı için aşının tek dozda ne kadar bağışıklık yaptığı bilinmiyor.
İnaktif koronavirüs aşısı nedir, nasıl üretilir?
CoronaVac, geleneksel inaktif üretim yöntemleri ile üretildi. Bu aşı teknolojisinde etken virüs, ölü ya da ısı yoluyla inaktif hale getirilerek çoğalması engellenmiş hale getiriliyor. İnsanlık tarafından 60 yıldır kullanılan bu aşılama teknolojisi, birçok bilim insanı tarafından da en güvenilir aşı olarak adlandırılıyor.
Bu inaktif aşı teknolojisi, grip aşısı, Hepatit A aşısı ve Kuduz aşısı gibi bilindik aşılarda kullanılan temel bir aşılama tekniği. Bu yüzden de uzun süreli etkileri anlamında inaktif aşılar daha güvenilir olarak görülüyor. Türkiye tarafından Sinovac firmasından 50 milyon doz sipariş edilen CoronaVac aşısı da bu teknolojiyle geliştirildi.
Türkiye’nin aldığı inaktif koronavirüs aşısı: CoronaVac
Türkiye’nin aldığı ve henüz 3,5 milyon dozun ülkemize ulaştığı Sinovac‘ın CoronaVac aşısı ise Türkiye, Endonezya ve Brezilya’da üçüncü faz denemelerini gerçekleştirdi. Üçüncü faz, aşının uygulanmadan önce binlerce insan üzerinde yapılan deneyleri içeriyor.
Türkiye tarafından 50 milyon doz sipariş edilen ve Sinovac tarafından üretilen CoronaVac aşısı için ise henüz faz 3 ön sonuçları açıklanmış değil. Ancak Endonezya, Türkiye ve Brezilya Sinovac bilmsel analizini beklemeden, kendi sonuçlarını bir bir açıkladı. Ancak Çin aşısı için açıklanan bu veriler tartışmaları da beraberinde getirdi.
Çin aşısı CoronaVac ne kadar etkili?
Endonezya yüzde 63 olarak gerçekleşen aşının bağışıklık oluşturma oranı için Türkiye’de yapılan CoronaVac aşısı denemesinde ise toplam 13 bin katılımcı yer aldı. Ancak bunlardan yüksek rikli olan sağlık çalışnalarını kapsayan grup için etkinlik test sonuçları açıklandı.
Denemeye katılan sağlık çalışanlarından 752’sine aşı ve 570’ine ise plasebo olmak üzere toplam 1322 kişide deneme yapıldı. Buna göre aşı vurulanlardan 3 kişi, plasebo yani aşı vurulduğunu sanan grupta ise 26 kişi hastalığa yakalndı. Bu küçük deney grubunda Çin aşısı Sinovac yüzde 91,25 etkili oldu.
Ancak Brezilya daha önce aşının yüzde 70 oranında etkili olduğunu açıklamıştı. Son olarak ise yüzde 50,3 etki oranına sahip olduğu şeklinde yaptığı açıklamayla kafaları karıştırdı.
Uzmanlar, Brezilya tarafından son olarak yapılan bağışıklık oluşturma etkisinin, Covid-19 hastalığını çok hafif geçirenlerin oranının eklenmesiyle ortaya çıktığını görüşünde. Daha önce de hem Türkiye, hem de Endonezya ve Brezilya’da yapılan testlerde ağır hastalarda CoronaVac aşısının neredeyse yüzde yüz etkili olduğu açıklanmıştı.
Aşının bağışıklık yaratma oranı yeterli değil gibi görünse de Bilim Kurulu üyesi Prof. Dr. Mehmet Ceyhan, basına verdiği demeçlerde Çin menşeli SinoVac koronavirüs aşısı için henüz resmi faz 3 sonuçlarının açıklanmadığını da hatırlattı.
Kısa süre içinde açıklanması beklenen sonuçlar, Çin aşısı için kafaları karıştıran etkinlik oranı problemine de çözüm getirecek gibi görünüyor. Bu arada Sinovac firmasına ait CoronaVac aşısı için doz başı fiyatı 30 dolar olarak belirlendi.
CoronaVac aşısında son durum
Buna karşın, Çin’de acil durum izniyle kullanılan dört aşı bulunuyor. Ancak bunlardan devlet destekli ve inaktif olarak üretilen Çin Sinopharm aşısı, yüzde 86 etkiye sahip ve Çin devletinden onay almış durumda. Sinovac koronavirüs aşısı ise Türkiye, Brezilya, Endonezya, Singapur, Şili, Tayland ve Ukrayna tarafından kullanılacak.
Yine Singapur, Ukrayna ve Tayland son açıklanan etkinlik durumu sonrası, farklı tepkiler gösterdi. Ukrayna yüzde 70 altı etkinlik için parasının iade edilmesini istiyor.
Singapur ve Tayland ise aşı etkinliği konusunda Sinovac firmasından tatmin edici ve bilimsel bir yanıt bekliyor. Bu arada Sinovac Çin aşısı için Endonezya ve Türkiye acil kullanım onayı vermiş durumda.
Henüz CoronaVac aşısı için Faz 3 sonuçları Sinovac tarafından açıklanmış değil. Ancak firma yetkilileri, Brezilya’da açıklanan etkinlik oranının sadece aşının Covid-19 hastalığına karşı koruyuculuğunu ifade ettiğini vurguluyor.
Türkiye’nin aşı siparişi ve yerli aşı çalışmaları
Türkiye’de şu an için DSÖ tarafından açıklanan acil kullanım izni için bu yüzde 50 etkinlik oranını benimsemiş durumda. Türkiye’nin vektör aşılardan ya da mRNA tabanlı aşılardan sipariş edip etmeyeceği ise merak konusu.
Bildiğiniz gibi son olarak BioNTech aşısı için de Türkiye 4,5 milyon doz için ilk imzayı atmıştı. Bu doz miktarının 30 milyona kadar çıkması bekleniyor.
Türkiye’nin aşı alımında daha temkinli davranmasının sebebi olarak ise, aşı şirketlerinin sorumluluk kabul etmemesi yatıyor olabilir. Zira aşı şirketleri DSÖ’nün onayıyla faz 3 evresininin uzun zamanlı sonuçları ortaya çıkmadan aşıları üretmeye başladı.
Yerli aşı çalışmaları
Şu an için yerli aşı çalışmaları için 16 ayrı aşı çalışması yapıldı. Bunlar arasından ise sadece beş aşı faz 1 aşamasına geçmeyi başardı. Bu aşılar arasında ön plana çıkan ise çok yakın bir zamanda faz 2 çalışmalarına geçen Erciyes Üniversitesi’nin aşısı.
Faz 2 aşaması, klinik aşamada insanlar üzerinde aşının ilk denemelerinin yapılmasını içeriyor. Bahar aylarına doğru bu aşının faz 3 denemeleri için ön sonuçlarını açıklaması bekleniyor. Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, yerli aşının Nisan ayı gibi hazır olacağını ve aşılamanın başlayacağını açıklamıştı.
Yerli mRNA aşısı için sürpriz gelişme
BioNTech ve Moderna aşısı tarafından hayata geçirilen mRNA aşı teknolojisi için Tübitak önderliğinde Selçuk Üniversitesi‘nde aşı geliştirme çabaları ise devam ediyor. Üç farklı aşı üzerine çalışan ekibin başında ise Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Genetik Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Nadir Koçak yer alıyor.
Birden fazla aşı üzerinde çalıştıklarını belirten Koçak, hangi aşı başarılı olursa onun üzerine yoğunlaşacaklarını açıkladı. Araştırma ekibi Nisan ayında aşının ilk faz çalışmalarına başlayacak.
Aşının faz 3 yani yüksek sayıda insanlı deney aşamasını geçip hazır hale gelmesi ise yaz aylarını bulacak. mRNA aşılarının hem çok daha hızlı üretilebilmesi hem de inaktif aşılara göre çok daha yüksek bağışıklı sağlamaları, yerli aşı çalışmalarının başarıya ulaşması açısından da önemli.
Diğer koronavirüs aşıları
Şu an için saydığımız aşılar, genelde en çok konuşulan ve koronavirüs için ülkelerin en çok sipariş ettiği aşılar. Ancak yine farklı aşı teknolojileri kullanarak geliştirilen başka aşılarda var. Ancak diğer aşıların henüz faz 3 sonuçları ortaya çıkmadı.
Buna karşın hepsi yüzde 50 sınırını geçen, başarı sağlayan aşılar. BioNTech, Moderna ve AstraZeneca aşısı ise faz 3 sonuçlarını resmi olarak yayınlamış üç aşı.
DSÖ, Covid-19 hastalığına karşı toplumsal bağışıklık için ülke nüfuslarının en az yüzde 60’ının aşılanması gerektiğini açıklamıştı. Bu anlamda bir çok ülke farklı aşılar satın alarak bu açığını kapatmaya çalışıyor.
Koronavirüs aşıları ve kullandıkları teknolojiler
ABD kökenli ve İsveç’te de aşı geliştirme tesisleri bulunan Novavax, son olarak AB ile 200 milyon doz koronavirüs aşısı anlaşması yaparak adını duyurdu. Yine Kanada, Japonya, ABD ve İngiltere’de bu aşıyı sipariş etmiş durumda.
Novavax
Novavax aşısında, rokombinant protein isimli farklı bir aşı teknolojisi kullanıldı. Buna göre, Novavax koronavirüs aşısı NVX-CoV2373, koronavirüsün taç olarak adlandırılan ve virüse de adını veren, sivri uçlu protein parçalarını içeriyor.
Aşıda yer alan bu proteinlerin yanında, bağışıklık tepkisini güçlendiren ve adjuvan isimli yardımcı bir madde de aşıya eklendi. Tıpkı diğer aşılar gibi bu aşıda, bağışıklık sitemini koronavirüse karşı tetiklemeyi ve antikor üretimi sağlamayı amaçlıyor.
Novavax tarafından üretilen aşı biraz farklı bir yapıda. mRNA aşıları vücudun koronavirüs tarafından üretilen s proteinini üretmesini sağlıyor. Bu aşı ise güve hücre denilen labaratuvar ortamında kullanılan hücreler üzerinde bu proteinleri ürettirip, aşı haline getiriyor.
EpiVakKorona
Sentetik peptit teknolojisi kullanan EpiVakKorona ise Sputnik V gibi Rusya’da geliştirildi. Sentetik peptit teknolojisi, koronavirüsün kendisi ya da bir parçasını kullanmak yerine, onu taklit eden sentetik bir yapıya sahip. Bu sentetik yapı, koronavirüs tarafından üretilen protein yapısını da taklit ediyor.
CureVac
Diğer bir ise mRNA teknolojisi kullanan CureVac aşısı. Almanya merkezli olan şirket, 2021 ilk çeyreğinde faz 3 sonuçlarını açıklayacak.
Şirketin geliştirdiği aşıyı, salgının başında eski ABD başkanı Donald Trump satın almaya çalıştı. Almanya ise bu teklifi sert bir şekilde red etmiş ve sonrasında şirketin yüzde 23 hissesinini 300 milyon eouroya satın almıştı.
AstraZeneca aşısı da İngiltere ve AB onayı almış durumda. Tabii ki ülkeler yeterli düzeyde aşılama yapmak için sipariş ettikleri tüm aşılara acil kullanım izni vermiş durumda. Bu aşıların dışında da Hindistan ve İsrail’de de halihazırda koronavirüs aşı geliştirme çalışmaları devam ediyor. Ancak bu aşılar henüz kullanıma başlamış ya da başka bir ülke tarafından sipariş edilmedi.
{{user}} {{datetime}}
{{text}}